Początki Białegostoku i parafii św. Mikołaja

      Litewski pan, Jakub Raczko Tabutowicz, herbu Łabędź, otrzymał do Michała (Michajłuszki), syna wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza, puszczę zwaną Choroszcza. Północną granicę nadania stanowiła rzeka Supraśl, a zachodnią rzeka Białystok (Biała). Donację sporządzono przed 1450 rokiem. Niestety nie znamy dokładnej daty nadania dóbr. Wiemy jedynie, że synowie Jakuba dokonali podziału majątku po 1450 roku. Najstarszy z nich - Mikołaj (Michno) otrzymał po ojcu dwór, Jan osiadł w Dojlidach, Wacławowi dostało się miejsce, gdzie dziś jest pałac Branickich, a dwór Jundziłła Raczkowicza mógł istnieć przy trakcie z Dojlid do Zabudowa (Białostoczek u źródeł rzeki Białystok). Proces ponownego scalania dóbr po Jakubie Raczko przeprowadził Mikołaj syn Mikołaja (Michny), zwany Bakałarzem z racji studiów na Akademii Krakowskiej.
      Pierwszy bezsporny zapis o dobrach Białystok pochodzi z 1514 roku. Majątkiem władał wówczas Mikołaj Michnowicz. Wnuk Jakuba Raczki był majętnym sekretarzem króla Aleksandra Jagiellończyka. Do dworu i folwarku, które zajmowały 74 włóki ziemi, ciążyły wsie bojarskie: Miłosze vel Miłasze (nazwy późniejsze: Bojary, Sielachowskie), Parszyce (na tym miejscu później folwark Wysoki Stoczek i wieś Bacieczki), Supraśla (Usowicze), Zawady oraz wsie chłopskie (Stare Sioło - Starosielce, czyli obecnie Ścianka, nie mylić z dzisiejszym osiedlem). W połowie XVI w. Białystok składał się z dworu, osady dworskich ogrodników, drewnianego kościółka, placu targowego i młyna. W pobliżu rezydencji Mikołaja Bakałarza przebiegł stary trakt do Dojlid (wykorzystywał istniejącą do dzisiaj groblę na rzece Białej). Bezpośrednio przy tym trakcie (na placu przykościelnym) znajdowało się pierwsze miejsce handlowe jeszcze nie miasta, lecz wsi targowej. Pozostałe drogi przecinały się w rejonie obecnego Rynku Kościuszki. Prawdopodobnie stała tu też karczma, którą wymienia się w rejestrze poborowym z 1578 roku.
      Unia Lubelska połączyła Polskę i Litwę w Rzeczypospolitę Obojga Narodów. Od 1569 roku wewnętrzna granica między Koroną a Wielkim Księstwem wiodła dawnym działem dóbr, który po 1450 roku wprowadzili synowie Jakuba Raczki. Polskimi stały się wówczas: dwór białostocki, wsie: Białostoczek, Wysoki Stoczek, Starosielce, Horodniany (Nowe Miasto) - województwo podlaskie. Natomiast wielkoksiążęcymi pozostawały nadal: Dojlidy, starościński Wasilków, klucz karakulsko-sobolewski, Zaścianki, Pieczurki, Skorupy, folwark Białystok (obecnie wieś Białostoczek), Wygoda, Bagnówka - województwo trockie. Część litewska była w zasadniczym składzie własnością Jundziłła Raczkowicza i jego synów. W 1528 roku dojlidzkie włości Macieja i Mikołaja Jundziłłów nabył wojewoda nowogródzki Aleksander Chodkiewicz. Tym sposobem magnat ruski znacznie poszerzył rodowe dobra - Puszczę Błudowską otrzymał od Zygmunta Starego za zasługi wyświadczone Ojczyźnie i królowi. Syn Aleksandra, Grzegorz (Hrehory), objął zarząd nad zabłudowską rezydencją Chodkiewiczów w 1549 roku, po śmierci ojca.
      Pierwsza prawosławna cerkiew na terenie dzisiejszego miasta została wybudowana w XVI wieku. Ufundował ją w obrębie dóbr dojlidzkich właściciel dworu w Zabłudowie kasztelan wileński Grzegorz Chodkiewicz. Świątynia była konsekrowana w cześć Narodzenia NMP i św. proroka Eliasza. Parafia na przybiałostockich włościach miała obsługiwać czeladź z majątku oraz ludność ruską osiedlającą się w okolicznych wsiach. 21 czerwca 1571 roku wielki hetman litewski duchownemu z Dojlid, Kuźmie Dymitrowiczu, nadał włókę ziemi i dziesięcinę ze wsi Krywlany. W 1628 roku proboszczem dojlidzkiej cerkwi był Hrehory Czerniewski, który według dawnego prawa i posesji swej przy tej cerkwi wolno trzyma zaścianek spola od rzeki Doylidy (.) aż do rzeczki Białegostoku, która idzie ode wsi Doynowy. Na tymże zaścianku cerkiew z dzwonicą, budowanie jego, ogrody i sianożęc¹.

      Bezpotomna śmierć synów Chodkiewicza (Aleksandra i Andrzeja) przyczyniła w dalszej konsekwencji się do tego, że w 1598 roku zabłudowska rezydencja i rodowe dobra przeszły we władanie Krzysztofa II Radziwiłła. Jesienią 1655 roku (w czasie "potopu" szwedzkiego) w rejonie Białegostoku stały chorągwie zdrajcy Bogusława Radziwiłła. Okoliczne włości rujnowali więc Szwedzi i żołdacy moskiewscy. Spustoszone starostwo tykocińskie wraz z królewszczyzną Białystok 4 kwietnia 1660 roku otrzymał w użytkowanie Stefan Czarniecki. Już od stycznia tegoż roku było jednak wiadomym, że oba miasta przechodzą w ręce Aleksandry. Córka hetmana od 1654 roku była żoną marszałka nadwornego Jana Klemensa Branickiego z rodu Gryfitów. Syn Jana Klemensa, Stefan Mikołaj, jako pierwszy z Branickich, na stałe osiadł w Białymstoku. Wojewoda podlaski i senator Rzeczypospolitej w 1691 roku rozpoczął przebudowę rezydencji. Dzieło ojca kontynuował syn - Jan Klemens Branicki. To on de facto stworzył "Wersal Podlaski". Szlachecka brać nazywała ów pałac "hotelem koronowanych głów" na drodze z Paryża i Wiednia do Grodna, Wilna i Petersburga. Król August III z dniem 1 lutego 1749 roku wystawił przywilej, w którym Białystok wielmożnego Imci Pana Branickiego Jana Klemensa Kazimierza otrzymywał prawa miejskie magdeburskie. Właściciel zachował przy sobie prawo zatwierdzania burmistrza i apelacji w sprawach o czynsze.
      Pod rządami Branickiego Białystok przeradzał się w największy ośrodek miejski na Podlasiu. Jego sława przyćmiła wkrótce inne miasta Białostocczyzny, jak chociażby stolicę województwa - Drohiczyn, czy stolicę ziemi - Bielsk Podlaski. Zmiana statusu pociągnęła za sobą napływ osadnictwa. Zwiększenie liczby mieszkańców wymusiło budowę nowych obiektów sakralnych. Prawosławnej parafii w Dojlidach przybywa placówka filialna. 9 lutego 1727 roku wielki hetman koronny na włościach przy trakcie Choroskim funduje cerkiew św. Mikołaja (usytuowana była nieco na wschód od istniejącego dziś soboru). Drewnianą świątynię wzniesiono na planie krzyża greckiego. Bryłę budynku zwieńczyły trzy kopuły: dwie większe i mniejsza. Wokół cerkwi założony został cmentarz. Od ulicy Choroskiej posesję odgradzał mur, z pozostałych zaś stron otaczał ją parkan z dyli. W bezpośrednim sąsiedztwie plebani znajdowała się jurydyka, w skład której wchodziło kilkanaście placów i domów mieszkalnych. Paroch świątyni korzystał z włóki gruntu i sianożęcia. Pierwszymi wikariuszami proboszcza dojlidzkiego, obsługującymi białostocki Dom Boży byli: ks. Malabrocki, a nieco później ks. Dróżbacki. W 1752 roku proboszczem świątyń w Dojlidach i Białymstoku został ks. Jakub Baranowski (aktualny possessor cerkwi w mieście i we wsi Dojlidach). W latach 1769-1792 w białostockiej cerkwi proboszczował ks. Wasyl Krassowski. Jego następca, ks. Jan Krassowski (od 1793 do 1812 paroch świątyni na włościach przy Choroskim trakcie), musiał zmierzyć się z kościuszkowską insurekcją, III rozbiorem Polski, Prusakami, a od 1807 roku również z urzędnikami cara Rosji.
      Najstarszy opis cerkwi św. Mikołaja w Białymstoku znajdujemy w spisie inwentarza sporządzonym po śmierci Jana Klemensa Branickiego. Raport z roku 1772 deklaruje: Cerkiew drewniana, noworeperowana, na półkoszkach tynkowana, żółto z szarym malowana, i kopułach blachą białą obitych, a czerwonomalowanych. Ta cerkiew od ulicy w oparkowaniu murowanym, ze trzech zaś stron parkan z dylów, między słupami murowanymi, zły². Rejestr inwentarza stwierdza ponadto, że białostocki majątek Branickich liczył 1800 mieszkańców.
      Bogatym źródłem wiedzy o prawosławnych świątyniach w Białymstoku i Dojlidach jest księga wizytacji dziekańskich prowadzonych w dekanacie podlaskim przez ks. Bazylego Guttorskiego. Pokontrolny protokół z 1788 roku nic nie wspomina o złym stanie technicznym cerkwi św. proroka Eliasza. Zapis dziekana informuje, że dojlidzki Dom Boży posiada dwie włóki funduszowe we wsi Dojlidy, a jej filia w Białymstoku - jedną: .Cerkiew pod tytułem Narodzenia Panny Maryi, fundacyi starożytney I. O. Radziwiłłów, w kollacyi ad praesens I. O. Xiężney Branickiey Hetmanowey Koronney. Przy tey Cerkwi jest aktualnym parochem Przewielebny Im. X. Bazyli Krassowski (.) I tam Filia w Białymstoku, do którey to Filii, należy włóka jedna we trzy zmiany. Parafij wsiow 14, domow 77, męszczyzn zdolnych do spowiedzi 121, niezdolnych 55, niewiast zdolnych do spowiedzi 110, niezdolnych 41³. Z powyższego wynika, iż budowę prawosławnej świątyni przy Choroskim trakcie zrodziły religijne potrzeby mieszkańców białostockiego majątku Branickich, a nie kondycja budynku cerkwi dojlidzkiej.

      Od 26 stycznia 1796 roku rządy w Białymstoku przejęli Prusacy. Pierwszy raz w swej historii miasto nad Białą stało się siedzibą władz administracyjnych wyższego szczebla. Zaborca wyznaczył nowy podział terytorialny - granicę Prus Nowowschodnich stanowił departament białostocki. Jednostka liczyła ponad pół miliona mieszkańców i, oprócz Łomży, Bielska i Augustowa, obejmowała swym zasięgiem dwa powiaty zamieszkałe w większości przez Litwinów. Na mocy traktatu tylżyckiego z 7 lipca 1807 roku Napoleon Bonaparte oddał ziemię białostocką carowi Aleksandrowi I. Obwód był trzykrotnie mniejszy od departamentu z czasów pruskich - meldowało się w nim ok. 190 tys. mieszkańców. Kongres Wiedeński (1815 rok) utrzymał bezpośrednią zwierzchność Cesarstwa Rosyjskiego nad Białostocczyzną. Miasto nadal pełniło funkcję siedziby władz ponadpowiatowych, a okręg otrzymał status gubernialny.
      W 1826 roku rozpoczął się gruntowny remont pałacu Branickich. Mikołaj I kosztem 70 tyś. rubli zamierzał zmienić go w rezydencję carów. Podczas prac renowacyjnych pałacową kaplicę przerobiono na cerkiew prawosławną. 16 października 1830 roku dokonano konsekracji świątyni. Patronem domu modlitwy został św. Aleksander Newski. Pierwszym proboszczem pałacowej cerkwi był ks. Włodzimierz Prorwicz. Do 1846 roku (wyświęcono wówczas obecny sobór św. Mikołaja) Dom Boży w pałacu obsługiwał wszystkich mieszkańców miasta. Siedem lat później (1837 rok) zaborcy zrezygnowali z myśli o adaptacji "Wersalu Podlaskiego" dla potrzeb carów Rosji. Rezydencję Branickich w posiadanie przejęła żeńska szkoła - Instytut Panien Szlacheckich. Od 1841 roku pałacowa świątynia stała się wewnętrzną cerkwią szkoły, zaś jej proboszcz został jednocześnie nauczycielem katechezy prawosławnych wychowanek.

Budowa murowanej świątyni w cześć św. Mikołaja

      Pierwszą próbę budowy prawosławnej świątyni w granicach ówczesnego miasta Białystok podjęto jeszcze w 1818 roku. Z inicjatywy arcybiskupa mińskiego Anatola (parafie na terenie zaboru rosyjskiego podlegały jurysdykcji Rosyjskiej Cerkwi) uruchomiono procedury, w rezultacie których wykonany został projekt nowej świątyni. Kosztorys budowy opiewał na 22 tys. rubli. Środki wyłożyć miał skarb Imperium. Wstępnie wyznaczono też lokalizację Domu Bożego - na placu położonym między ul. Bojarską (obecnie Warszawska), a rzeką Białą. Do realizacji planu jednak nie doszło⁴.
      Pod koniec 1831 roku carat wprowadził cła restrykcyjne na granicy między Królestwem Kongresowym (Polskim) a Cesarstwem Rosyjskim. W odpowiedzi na drastyczną podwyżkę ceł przemysłowcy z centralnych ziem polskich przenieśli swe zakłady na Białostocczyznę. Intensywny rozwój przemysłu stymulował migrację ludności ze wsi do miasta. Liczba mieszkańców Białegostoku w 1837 roku przekroczyła pułap 10 tys. W marcu 1839 roku na synodzie w Połocku ogłoszono akt przyłączenia unitów do Cerkwi. Powrót greko-katolików do wiary przodków wymusił na prawosławnej hierarchii utworzenie nowej, litewsko-wileńskiej, diecezji (1840 rok). Znaczny wzrost w liczbie wyznawców odnotowała także mniejszość prawosławna w Białymstoku. Potrzebą chwili była więc budowa większej świątyni.
      Drewniana cerkiew przy Choroskim trakcie (fundacji Branickich) liczyła już ponad sto lat. Względem wyzwań nowej rzeczywistości okazała się zbyt mała. W 1840 roku uznano, że świątynia nie nadaje się do remontu. W tej sytuacji podjęto decyzję o budowie nowej murowanej cerkwi. Sobór miał stanąć na parceli placu cmentarnego, obok świątyni z 1727 roku. Bryłę budowli najprawdopodobniej zaprojektował Konstantyn Thon (1794-1881). Intencją architekta było wzniesienie budynku w stylu późnobizantyjskim. Strukturę przestrzenną oparł on na planie krzyża greckiego. Kompozycję wieńczyła osadzona na wysokim bębnie półkolista kopuła. Proporcje równoważyła iglica wieży w zachodnim korpusie nawowym. Z datą 28 grudnia 1840 roku projekt został ostatecznie zatwierdzony. Na zachowanym w parafialnych archiwach egzemplarzu rzutu poziomego świątyni widnieje numer decyzji Synodu Kościoła Rosyjskiego - 3645. Według sporządzonej specyfikacji koszt budowy cerkwi wynosił 36749 rubli srebrem. Kwotę miał pokryć skarb państwa. Pozyskanie odpowiednich sum i przekazanie ich do niższych instancji zajęły cały 1841 rok.
      Pismem z 19 lutego 1842 roku Litewski Duchowny Konsystorz zawiadamia Ober-Prokuratora Świątobliwego Synodu o utworzeniu Białostockiego Komitetu do spraw budowy murowanej cerkwi św. Mikołaja. Komisji przewodniczył dziekan białostocki - ks. prot. Lew Markiewicz (wówczas proboszcz parafii w Rybołach). Pozostałych członków Komitetu stanowili: proboszcz miejsca - ks. prot. Włodzimierz Prorwicz (cerkiew pałacowa św. Aleksandra Newskiego), wicedziekan okręgu - ks. prot. Onufry Gogolewski (proboszcz parafii w Dojlidach) oraz diecezjalny architekt Tomasz Tyszecki. Zabezpieczywszy zdeponowane środki (13 tys. rubli w Białostockim Zarządzie Skarbowym) Komitet ogłosił warunki przetargu na realizację inwestycji. Dwustopniową licytację (torgi i pieretorżka) 7 sierpnia 1842 roku wygrał wileński kupiec Zelik Frydberg z powiernikiem Fajwelem Nachimowiczem. Jednak 3 września w/w zgłosił, że ustępuje swój kontrakt na rzecz Dawida Zabłudowskiego. Pod rygorem kar powiernik zapewnił, że świątynia w cześć św. Mikołaja wybudowana zostanie zgodnie z planem i w wyznaczonym terminie. Kosztorys prac i materiałów opiewał na sumę 30 tys. rubli. Umowę z Dawidem Zabłudowskim zatwierdził biskup brzeski Michał (Gołubowicz). Wykonawca pisemnie deklarował, że prywatną ofiarą, którą składa na rzecz Domu Bożego są żelazne kraty do 10 okien (sporządzi je bezpłatnie). Jego zobowiązanie obejmowało również kupno wykonanych ze srebra utensylii: kielicha (czaszy), pateny (diskosa), krzyża, dwóch podświeczników i zdobionej srebrem ewangelii. 3 listopada 1842 roku kontrakt zarejestrowano u białostockiego notariusza. Sześć dni później potwierdzoną kopię dokumentu przekazano wykonawcy robót - Dawid Zabłudowski mógł przystąpić do rozpoczęcia prac.

      Jak już wspomniano sobór miał stanąć na placu obok drewnianej cerkwi z 1727 roku. Powierzchnia parceli zajmowanej przez nowy dom modlitwy wymagała rozbiórki starej dojlidzkliej filii. Kolegialny registrator Michał Noinski wygrał przetarg na demontaż obiektu. Dziedziniec po rozebranej świątyni należało uprzątnąć do 15 marca 1843 roku. Zgodnie z zaleceniem Litewskiego Duchownego Konsystorza przylegający do cerkiewki cmentarz przed Bramą Choroską podlegał likwidacji - pochówki zmarłych przeniesiono na nekropolię przy kaplicy św. Marii Magdaleny. Petersburski Komitet ds. Budownictwa Kościelnego w lutym 1843 roku przesłał do Białegostoku szczegółowe plany budowy soboru: rozrysowanie placu wokół cerkwi z zaznaczeniem ogrodzenia (rzut poziomy, zachowany w archiwum parafii), plan fundamentów oraz cokołu z dokładnym podaniem wszystkich wymiarów, detaliczny plan ścian świątyni. Białostockiego dziekana poinformowano ponadto, że pozostałe plany są w stadium zaawansowanych prac i sukcesywnie będą dostarczane do adresata.
      Pierwsze roboty (wykopy pod fundament) ruszyły 16 kwietnia 1843 roku. Kamień węgielny położono jeszcze tego samego miesiąca - 21 kwietnia. Uroczystościom przewodniczył archimandryta supraski Nikodem. Prace budowlane prowadzono systemem wiosna-jesień, tj. od kwietnia do października. Ich postęp był wręcz imponujący. W rocznym sprawozdaniu Dawida Zabłudowskiego czytamy: .Cała budowa zakończona została w stanie surowym do kopuły i dzwonnicy, cerkiew wybudowana w stanie surowym do bębna kopuły i podstawy dzwonnicy z attykami, frontonami i stropami. Na zakończonych częściach świątyni wykonano więźbę dachową i pokryto blachą. Na niedokończonych częściach cerkwi wykonano tymczasowe zadaszenie⁵. Białostocki Komitet Budowlany wypłacił wykonawcy kwotę 15 tys. rubli (robocizna + materiał).
      Początek 1844 roku to niespodziewane komplikacje. Marcowy raport Białostockiego Komitetu informuje, że w kosztorysie budowy soboru nie ujęto następujących prac: napisanie ikon do ikonostasu, sporządzenie żelaznych krat do pozostałych okien świątyni (10 krat ofiarował Dawid Zabłudowski), wykonanie chodników i rowków ściekowych dookoła cerkwi, dostawa kamiennych płyt na schody i ganki wejściowe (koszt transportu z Warszawy), ogrodzenie cerkiewnej parceli parkanem. Powyższe braki nie zastopowały jednak prac przy wznoszeniu Domu Bożego. Przewidziane planem roboty realizowano bez opóźnień. Pod koniec lipca wykonawca zawiadomił Tomasza Tyszeckiego (architekt diecezji), że kończy już budowę kopuły. Dawid Zabłudowski wnioskował, by ze względu na niesprzyjającą pogodę, tynkowanie jej odłożyć na wiosnę następnego roku. Propozycja została zaakceptowana. Roboty murarsko-tynkarskie zakończono więc wiosną 1845 roku.
      Zachowane w archiwum parafii dokumenty dowodzą, że 1845 rok zdominowały prace nad wystrojem wnętrza. Na zlecenie Litewskiego Konsystorza 25 ikon do ikonostasu białostockiego soboru napisał artysta z Moskwy - Małachow Adrian. Za realizację zamówienia malarzowi wypłacono 300 rubli w srebrze. 28 lutego 1846 roku Dawid Zabłudowski wystosował pismo, w którym informował o zakończeniu budowy i prosił o końcowe rozliczenie prac. Arcybiskup litewsko-wileński Józef (Siemaszko) postanowił, że archimandryta Ignacy (przełożony klasztoru świętych Borysa i Gleba w Grodnie) oraz ks. Celestyn Brenn (proboszcz parafii w Starym Koninie) przyjmą od wykonawcy nową świątynię i sporządzą, zgodny z wymogami, opis budynku.
      Białostocką cerkiew św. Mikołaja konsekrowano w 1846 roku. Nie znamy dokładnej daty ceremonii - najprawdopodobniej akt ów miał miejsce w okresie letnim. Uroczystościom przewodniczył abp Józef (Siemaszko). Skład pierwszego kleru, który obsługiwał nową parafię tworzyli: ks. prot. Atanazy Łopuszyński, ks. Mikołaj Samczewski, diakon Bazyli Stankiewicz oraz diak Jan Gapanowicz. Dekretem z 12 września 1846 roku na stanowisko proboszcza soboru mianowano ks. prot. Jana Sitkiewicza.
      Poświęcenie domu modlitwy zwieńczyło prace nad bryłą świątyni. Białostocki Komitet Budowlany mógł przystąpić do kolejnego etapu - należało zadbać o zewnętrzne ogrodzenie parceli. Zgodnie z intencją architekta cerkiewny parkan winien podkreślać okazałość Domu Bożego. Pierwszy projekt muru oporowego (niwelował uskok terenu) został wykonany jeszcze w kwietniu 1844 roku. Autorem pomysłu był diecezjalny architekt Tomasz Tyszecki. Plan inżyniera nie doczekał się jednak zatwierdzenia. 23 sierpnia 1846 roku Oddziałowa Komisja Architektury przedłożyła do realizacji projekt ogrodzenia wykonany przez S. Paskina. Budowę parkanu zlecono Dawidowi Zabłudowskiemu. Na ten cel wyasygnowano ze skarbu Imperium (Białostocczyzna pod zaborem rosyjskim) dodatkowe 2555 rubli. Prace ruszyły w lipcu 1848 roku. Dwa lata później roboty ukończono. 17 sierpnia 1850 roku dokonano przyjęcia konstrukcji.
      Księga Inwentarzowa z 1859 roku to najstarszy opis soboru św. Mikołaja. Zapis rejestruje: Cerkiew murowana, budowa zakończona w 1846 roku i w tymże roku wyświęcona przez Józefa, arcybiskupa Litewskiego i Wileńskiego. Cerkiew wybudowana przez skarb państwa, długości 45 arsz. i szerokości 28 arsz. W niej ołtarz jeden w cześć św. Mikołaja. Kopuła na niej jedna z krzyżem drewnianym obitym miedzią. Dach na cerkwi i na kopule pokryty blachą. Kopuła pomalowana na niebiesko, a dach cerkwi na czerwono (.) W świątyni są trzy piece z białych kafli i drewniana podłoga pomalowana olejną farbą. Dzwonnica zbudowana nad wejściem w kształcie wieży, pomost na dzwonnicy pokryty żelazem. Z tego pomostu wznoszą się 4 słupy, zwieńczone niedużą kopułą, na której umieszczona jest iglica obita blachą z krzyżem na wierzchu, obitym miedzią. Między słupami żeliwna krata, z czterech stron (.) Na dzwonnicy znajduje się 5 dzwonów: największy o wadze 10 pudów i mniejsze: 3 pudy, 2 pudy, 35 funtów i 6 funtów (.) Przedołtarzowy ikonostas drewniany, trójpoziomowy, pomalowany białą farbą z rzeźbionymi pozłoconymi kapitelami i gzymsami. Nad Carskimi Drzwiami - Wszechwidzące Oko, rzeźbione w drzewie i pozłocone⁶.

Cerkiew św. Mikołaja od 1846 roku po czasy współczesne

      W 1862 roku uruchomiona została Magistrala Petersburska. Żelazny szlak łączący stolicę Imperium z głównym miastem Królestwa umożliwiał tranzyt rosyjskich towarów do Wiednia i Paryża. Stacja Białystok dysponowała wielkimi rampami do załadunków, 8 torami postojowymi, parowozownią, naprawą taboru, 3 pompami wodnymi i nowoczesnym dworcem kolejowym. Tak ważny węzeł należało odpowiednio zabezpieczyć. W mieście skoszarowano więc pułki 16 Dywizji Piechoty i 4 Dywizji Kawalerii (razem 5000 żołnierzy). Sztab garnizonu stacjonował przy ul. Niemieckiej (dziś Kilińskiego). Latem 1897 roku w guberni grodzieńskiej przeprowadzono wielkie manewry VI Korpusu. Mikołaj II osobiście dowodził ruchami wojsk. Kwaterę wodza urządzono w rezydencji Rüdigierów w Dojlidach (obecnie pałac Lubomirskich). 23 sierpnia cesarska para przybyła do Białegostoku. Cenną pamiątką po 5-dniowej wizycie rodziny Romanowych jest elegancki album z dedykacją: ot Gorodskoj Dumy. Trzydzieści wysokiej jakości fotografii prezentuje życie miasta. Na zdjęciach utrwalone zostały rodzajowe scenki, pospolite zabudowania oraz najważniejsze budowle (w tym cerkiew św. Mikołaja - widok świątyni od ul. Lipowej oraz wnętrze soboru, bez polichromii). Album przygotował ceniony fotografik J. J. Sołowiejczyk. 25 sierpnia 1897 roku Mikołaj II i caryca Aleksandra złożyli modlitewną wizytę w cerkwi św. Cudotwórcy z Myr w Licji. Moleben przed Białostocką ikoną Matki Bożej celebrował kler soboru. Nabożeństwu przewodniczył ks. Paweł Zieliński - proboszcz świątyni.

      Po zjednoczeniowym soborze w Połocku (1839 rok) powstała prawosławna diecezja litewsko-wileńska. Białostocczyzna weszła w skład nowego władyctwa. W 1900 roku Synod Rosyjskiej Cerkwi (parafie na terytorium Litwy, Białorusi i Kraju Przywiślańskiego podlegały jurysdykcji Patriarchatu Moskiewskiego) erygował na Podlasiu samodzielne biskupstwo grodzieńsko-brzeskie. 18 maja 1907 roku na terenie diecezji grodzieńskiej ustanowiono wikariat w Białymstoku (z siedzibą w Supraślu). Pierwszym hierarchą noszącym tytuł biskupa białostockiego został bp Włodzimierz (Tichonicki). To z jego inicjatywy i z błogosławieństwa biskupa grodzieńskiego Michała (Jermakowa) ze Słucka do Białegostoku przeniesiono stary drewniany relikwiarz wraz z cząsteczką moszczej św. męcz. Gabriela. 12 czerwca 1908 roku relikwie syna Gowdelów uroczyście złożono w soborze św. Mikołaja w Białymstoku. W 1912 roku władyka zmuszony był przenieść sarkofag z nietlennym ciałem do monasteru Zwiastowania NMP w Supraślu - ze względu na antysemickie wystąpienia na Podlasiu.
      Rok 1910 w historii białostockiej cerkwi zapisał się zmianą na stanowisku proboszcza (nowym został ks. prot. Józef Guszkiewicz) oraz generalnym remontem świątyni. Orzeczenie kuratora zalecało odstąpić od rekonstrukcji pierwotnej polichromii (jeszcze z czasów budowy). Na wewnętrznych ścianach soboru w miejscu starych fresków wykonać należało nową ikonografię. Odnowiona polichromia była dziełem rosyjskiego malarza Michała Awiłowa. Artysta wzorował się na motywach malarskich Wiktora Waśniecowa z soboru św. Włodzimierza w Kijowie. Prace zwieńczyło poświęcenie świątyni. Biskup grodzieński Michał przewodniczył ceremonii.

      Istotne zmiany w sytuacji wyznaniowej zaboru rosyjskiego nastąpiły po wybuchu I wojny światowej. Większość duchowieństwa i wiernych wraz z carską administracją w 1915 roku ewakuowano w głąb Imperium. Ofensywa wojsk niemieckich do opuszczenia Białegostoku zmusiła także biskupa Włodzimierza. Hierarcha wywiózł ze sobą wyposażenie i utensylia cerkiewne (w tym relikwie św. męcz. Gabriela oraz oryginał Białostockiej ikony Matki Bożej). W Supraślu pozostał tylko jeden kapłan, hieromnich Paweł, który duszpasterską opieką otaczał sobór i wszystkie inne okoliczne parafie. Po trzech latach tułaczki do Białegostoku wraca ks. Guszkiewicz. W odrodzonym kraju zastaje on jednak zupełnie inną sytuację społeczno-prawną. Kościół prawosławny w II Rzeczypospolitej stracił poprzednie uprzywilejowania i znalazł się w grupie wyznań mniejszościowych. Zapominając o tradycjach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, administracja państwowa traktowała Cerkiew jako relikt zaborcy. Rozpoczęto akcję rewindykacji świątyń (prawosławnym odbierano kaplice, szkoły, budynki i place). Priorytetową sprawą dla rządu polskiego było wyrwanie parafii spod jurysdykcji moskiewskiej i dostosowanie terytorialnej organizacji cerkiewnej do granic państwowych. Ostateczną reorganizację Metropolii Warszawskiej uchwalono na Soborze Biskupów 12 października 1922 roku. Wikariat białostocki rozwiązano, a na miejsce eparchii grodzieńskiej powołano diecezję grodzieńsko-nowogródzką. Nowym ordynariuszem władyctwa został biskup Aleksy (Gromadzki).
      Okres 20-lecia międzywojennego kończył się w Białymstoku zburzeniem soboru Zmartwychwstania Chrystusa. Budowę obiektu na Placu Wolności (dzisiaj parcela Komendy Wojewódzkiej Policji przy ul. Sienkiewicza) rozpoczęto w 1898 roku. W pierwotnym założeniu cerkiew miała być główną prawosławną świątynią miasta. Sanacyjne władze Podlasia potraktowały ją jako pomnik 300-lecia panowania Romanowów na tronie carów Rosji. Na polecenie Białostockiego Wojewody 12 kwietnia 1938 roku przystąpiono do rozbiórki domu modlitwy. Zarządzenie Rady Miejskiej zaopatrzone było rygorem natychmiastowej wykonalności. Powyższe działanie naruszało jednak zasadę praworządności, gdyż w momencie wydawania decyzji, Sąd Apelacyjny nie zakończył jeszcze postępowania w sprawie sporu o własność placu, na którym stała rzeczona cerkiew.
      PRL zastało prawosławie w całkowitym rozbiciu. Po II wojnie światowej w granicach nowej Polski znalazła się jedynie diecezja warszawska i pozostałości eparchii grodzieńsko-nowogródzkiej (Białostocczyzna należała do Rzeczypospolitej, a grodzieńszczyzna stanowiła terytorium Białorusi). 169 parafii Warszawskiej Metropolii obsługiwało zaledwie 100 duchownych (przed wojną 1579 parafii i 1725 księży). Rocznicę 100-lecie soboru (1946 rok) świętowano bardzo skromnie - w obrębie ówczesnego Białegostoku funkcjonowała wyłącznie parafia św. Mikołaja (z cmentarną kaplicą Wszystkich Świętych). Wysiedlenia ludności prawosławnej z południowych i wschodnich województw Polski oraz napływ repatriantów zza wschodniej rubieży zmusiły Sobór Biskupów do powołania nowej struktury diecezjalnej. 15 lipca 1946 roku Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny został podzielony na trzy eparchie: warszawską, białostocko-bielską oraz Ziem Odzyskanych. Zwierzchnictwo nad władyctwem białostocko-bielskim objął bp Tymoteusz (Szretter) - Białystok awansował na siedzibę katedry biskupiej. Nie zmieniło to jednak statusu cerkwi św. Mikołaja (do 1950 roku nadal służyła jako świątynia parafialna).
      7 września 1951 roku erygowano diecezję białostocko-gdańską. Sobór św. Mikołaja podniesiony został do rangi świątyni katedralnej. Rok później religijną posługę na etacie proboszcza katedry rozpoczął ks. prot. Wiaczesław Rafalski. W wyniku gruntownego remontu (przeprowadzony w latach 1955-1958) kubatura cerkwi powiększyła się o kaplicę św. Serafima z Sarowa. Projekt Michała Bałasza adaptował na cele domu modlitwy podziemie w dolnej kondygnacji pod ołtarzową częścią głównej świątyni (więcej patrz   Dolna cerkiew). Prace konserwatorskie objęły ponadto renowację prezbiterium, modernizację podwyższonego miejsca przed ikonostasem (solei), malowanie elewacji zewnętrznej i złocenie krzyży na kopułach.

      W latach 70. XX wieku stolica Białostocczyzny przystąpiła do programu przyspieszonego rozwoju regionu. Osiedla z "wielkiej płyty" do 44% zdynamizowały przyrost mieszkańców w mieście nad Białą. 16 września 1970 roku, dekretem nr 209/70, Jego Ekscelencja Biskup Nikanor (Niesłuchowski) mianował na stanowisko proboszcza soboru ks. prot. Serafina Żeleźniakowicza. Były rektor Seminarium Duchownego miał doskonałe przeczucie względem przyszłych potrzeb wiernych katedry. Przez 11 lat zabiegał on u władz miasta o pozwolenie na budowę nowego obiektu sakralnego w Białymstoku - bez powodzenia. Dopiero transformacja społeczno-polityczna lat osiemdziesiątych i ustrojowa zmiana systemu w Polsce sukcesem zwieńczyły wysiłki kapłana. Uroczysty akt położenia kamienia węgielnego (2 sierpnia 1982 roku) inaugurował prace przy stawianiu fundamentów cerkwi pw. Świętego Ducha na Antoniuku. 17 lat później, 16 maja 1999 roku, białostocką świątynię konsekrowano.
      Fatalny stan fresków na ścianach soboru zdecydował o kolejnym kapitalny remoncie wnętrza. Zniszczoną polichromię usunięto wraz z tynkami (spękaną zaprawę zbito aż do cegły, gdyż nie gwarantowała trwałości prac konserwatorskich). Na nowej murarce ikonografię rozpisał Józef Łotowski. Artysta utrzymał tematykę kompozycji z 1910 roku. Oryginalny fresk pędzla Michała Awiłowa zachowano jedynie w prezbiterium na wschodniej ścianie ołtarza (przedstawia Zmartwychwstałego Chrystusa). Prace renowacyjne prowadzono w latach 1975-1977.
      W 1981 roku ordynariuszem diecezji białostocko-gdańskiej został biskup Sawa (Hrycuniak). Były sekretarz Kancelarii Metropolitalnej był merytorycznie dobrze przygotowany, ażeby dokonać ożywienia działalności eparchii. Doskonałe zorientowanie Ekscelencji w sytuacji wewnętrznej Cerkwi skutkowało powołaniem Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Sobór św. Mikołaja w Białymstoku stał się niejako centralną świątynią, wokół której w 1981 roku skupiła się organizacja młodego laikatu. Rok później przy katedralnej parafii założony zostaje chór duszpasterstwa młodzieży prawosławnej (dyrygent Bazyli Dubec). W 2008 roku, 20 stycznia, młodzieżowy chór "Aksion" świętował 25-lecie istnienia.
      Ważnym wydarzeniem w historii Kościoła prawosławnego w Polsce stała się wizyta 269 patriarchy ekumenicznego. 20 listopada 1987 roku Jego Świątobliwość Dymitros I w katedrze św. Mikołaja sprawował molebien. Swój pobyt w Białymstoku hierarcha upamiętnił położeniem kamienia węgielnego i poświęceniem placu pod budowę cerkwi Hagia Sophia w dzielnicy Wygoda. Zwierzchnikiem Konstantynopolitańskij Stolicy, który jako pierwszy (i do XX wieku jedyny) odwiedził Rzeczypospolitę był Jeremiasz II. W 1589 roku patriarcha wizytował monastyr Zwiastowania NMP w Supraślu i nadał mu tytuł stauropigialnej ławry (tym samym klasztor podporządkowany został bezpośredniemu zwierzchnictwu bizantyjskiego władyki). Następca Dymitrosa I, Jego Świątobliwość Bartolomeusz I, już dwukrotnie modlił się w białostockim soborze. Trwałym śladem spotkania z 14 października 1998 roku jest wpis i autograf, które dostojny gość własnoręcznie umieścił na pierwszej stronie naprestolnoj Ewangelii. Akordem wieńczącym pobyt 270 patriarchy ekumenicznego na Podlasiu była konsekracja świątyni Hagia Sophia (Mądrości Bożej).
      Kolejny remont Domu Bożego przy ul. Lipowej został przeprowadzony w latach 1988-1990. Prace naprawcze skupiły się głównie na zewnętrznej elewacji budynku. Zniszczony tynk zastąpiono nowym (wcześniej usuwając ze ścian odspojone i spękane pod wpływem erozji partie poprzedniej zaprawy). Wymieniono okienną stolarkę. Więźbę dachu i kopuły przykryła miedziana blacha. Pracę konserwatorów zakończyła renowacja kiotów i złocenie elementów ikonostasu.

      5 czerwca 1991 roku mieszkańcy Białegostoku byli świadkami historycznego wydarzenia - pierwszy raz w dziejach Polski papież złożył wizytę w prawosławnej świątyni. Protokół pobytu Jana Pawła II na Podlasiu (IV pielgrzymka do kraju) przewidywał wspólną modlitwę zwierzchnika Stolicy Apostolskiej z ordynariuszem diecezji białostocko-gdańskiej. Arcybiskup Sawa witając dostojnego gościa w katedrze św. Mikołaja powiedział: .Na polskiej ziemi od zarania współżyli ze sobą obywatele kultury zachodniej i wschodniej, katolicyzmu i prawosławia. Ta symbioza istnieje i dzisiaj. Ojczyzna nasza to my wszyscy. Uczeni i prości, mieszczanie i chłopi, katolicy i prawosławni, ewangelicy, Żydzi i mahometanie, dobrzy i źli, święci i grzeszni (.) Spotkanie dzisiejsze odbywa się w oparciu o powszechną wolę Kościoła katolickiego i prawosławnego przywrócenia jedności między nimi. Jest ono pełne pokory i tęsknoty za niepodzielnym pierwotnym Kościołem. Tragedia podziału jest bowiem największym i najpoważniejszym problemem chrześcijańskiej historii⁷. Nabożeństwu molebna przewodniczył ks. protoprezbiter Serafin Żeleźniakowicz. Proboszczowi soboru asystowało 12 kapłanów i 2 protodiakonów.
      Wydarzeniem, które w dziejach cerkwi św. Mikołaja dystansuje wszystkie inne jest przeniesienie relikwii św. męcz. Gabriela z Grodna do Białegostoku. W uroczystościach 21 i 22 września 1992 roku udział wzięło 8 biskupów, 250 duchownych i około 120 tys. wiernych (więcej patrz   św. Gabriel). Arcybiskup grodzieński i wołkowyski Walentyn wyjątkowo celnie podsumował blisko 240-letnie pielgrzymowanie "małego" Gowdela po Białorusi: .Nasz wspólny święty przybył na swą rodzinną ziemię. Dla nas jest to praktycznie ostatni etap jego wędrówki, wam zaś - pierwszy. Uznać dziś możemy, że relikwie św. Gabriela zostały przekazane Cerkwi prawosławnej w Polsce⁸. Sarkofag z nietlennym ciałem ustawiono w południowym skrzydle soboru. "Druga Pascha" (ten termin na stałe przylgnął do święta przeniesienia) rzutowała na odrodzenie życia religijnego laikatu. Młodzieżowe Bractwo Diecezji Białostocko-Gdańskiej stało się organizatorem corocznej pielgrzymki do Zwierek. W każdy wtorek wieczorem przed moszczami syna podlaskiej ziemi celebruje się akatyst (śpiewany przez ogół wiernych). 2 maja 1995 roku na parceli nr 303 w Zwierkach stanął prawosławny krzyż i dokonano poświęcenia placu pod budowę pomnika-cerkwi dedykowanej świętemu. Wmurowanie kamienia węgielnego, 28 kwietnia 1996 roku, zwieńczyło etap stawiana fundamentów. Nowy Dom Boży wyświęcono 20 października 2012 r. – konsekracji świątyni przewodniczył zwierzchnik Polskiej Cerkwi, metropolita Sawa, władyka białostocki i gdański Jakub oraz biskup supraski Grzegorz. Aby upamiętnić uroczystość XX rocznicy przeniesienia z Grodna do Białegostoku relikwii św. męcz. Gabriela katedralna parafia św. Mikołaja Cudotwórcy wydała okolicznościową książeczkę: "Akatyst, życie i męczeństwo św. Gabriela Zabłudowskiego". Trzy wersje językowe nabożeństwa (tekst cerkiewnosłowiański, transkrypcja i tłumaczenie na język polski) wzbogacił obszerny opis życia "małego" Gowdela, jego męczeńskiej śmierci oraz losów jego relikwii.
      Prawosławną nekropolię przy dzisiejszej ul. Wysockiego założono w roku 1882. Cmentarz organizowała parafia św. Mikołaja w Białymstoku. Na jego terenie, w miejscu drewnianej kapliczki, w 1901 roku wzniesiono murowaną cerkiewkę pw. Wszystkich Świętych. Od 15 lipca 1982 roku kaplica zaczęła pełnić funkcję świątyni parafialnej. Erygując nową placówkę biskup Sawa wydzielił z soboru dzielnice Wygoda, Bagnówka, Wyżyny, Pieczurki, Pietrasze i Jaroszówka. Zmiana statusu cmentarza wymusiła na katedrze zwiększenie starań o wytyczenie nowego miejsca celem pochówku wiernych. Pozytywna decyzja w sprawie lokalizacji nekropolii wyznaniowej wydana została dopiero 31 października 1986 roku - parafii św. Mikołaja przyznano prawo do wykupu ziemi na peryferiach Białegostoku (przy ul. Olejniczka 67). Na 8-hektarowej działce w dzielnicy Słoneczny Stok zaplanowano rozmieszczenie 8000 grobów. 1 września 1990 roku wmurowano kamień węgielny pod budowę kaplicy pw. św. Eufrozyny Połockiej (więcej patrz Cmentarz). Trzy lata później, 1 listopada 1993 roku, arcybiskup Sawa dokonał poświęcenia ołtarza i konsekracji świątyni.
      Przyjęcie ustawy z 1991 roku O stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego pozwoliło Cerkwi na wznowienie działalności duszpasterstwa polowego. Poza wojskiem kapelani objęli opieką Nadwiślańskie Jednostki MSW oraz Straż Graniczną. Minister obrony narodowej Piotr Kołodziejczyk decyzją z 1 stycznia 1994 roku powołał Prawosławny Ordynariat Wojska Polskiego. Jego zwierzchnikiem został abp Sawa (nominację generalską otrzymał 3 maja 1996 roku). Inauguracyjne uroczystości Ordynariatu zorganizowano w katedrze św. Mikołaja w Białymstoku. Przez 4 lata, od 12 czerwca 1994 roku, sobór przy ul. Lipowej pełnił więc rolę katedry polowej WP. 21 października 1998 roku obowiązki ordynariusza Prawosławnej Diecezji Wojskowej przejął biskup hajnowski Miron (Chodakowski) - zmiana była podyktowana wyborem arcybiskupa Sawy na stanowisko zwierzchnika Kościoła Prawosławnego w Polsce.

      20 maja 1996 roku białostocki sobór świętował jubileusz 150-lecia świątyni. W koncelebrze Świętej Liturgii uczestniczył biskup Paweł z Nicei. Obecność gościa z Francji miała szczególną wymowę. Hierarcha jest ordynariuszem tej diecezji, której pierwszym władyką był bp Włodzimierz (Tichonicki). Rozwiązanie wikariatu białostockiego (decyzja Soboru z 12 października 1922 roku) zwolniło sufragana z katedry. Polityka personalna sanacji w obsadzie najwyższych stanowisk cerkiewnych usunęła hierarchę z Rzeczypospolitej (wysiedlony do Czechosłowacji w 1924 roku). Biskup Włodzimierz wyjeżdża do Paryża, gdzie 10 czerwca 1930 roku podniesiony zostaje do godności metropolity - patriarcha moskiewski Tichon powierza mu zarządzanie parafiami rosyjskimi na terenie Europy Zachodniej. Jubileuszowe obchody 150-lecia soboru zakończyło poświęcenie pamiątkowej tablicy (umieszczona z prawej strony, obok głównego wejścia do świątyni) oraz wręczenie ks. protoprezbiterowi Serafinowi Żeleźniakowiczowi orderu św. równej apostołom Marii Magdaleny I-go stopnia z ozdobami (przyznany katedrze i jej wiernym).
      11 lutego 1998 roku umiera metropolita Bazyli (Doroszkiewicz). Na jego następcę Sobór Biskupów PAKP wybiera najstarszego godnością władykę - arcybiskupa Sawę. Nowym ordynariuszem diecezji białostocko-gdańskiej zostaje dotychczasowy biskup supraski Jakub (Kostiuczuk). Akt ingresu na katedrę przy ul. Lipowej celebrowano 22 maja 1999 roku (w dniu przeniesienia relikwii św. Mikołaja z Myr w Licji do Bari w Italii - święto parafialne). 9 lat później, 16 czerwca 2008 roku, białostockiemu hierarsze nadano godność arcybiskupa.
      25 grudnia 2004 roku w wieku 91 lat zmarł długoletni i wielce zasłużony proboszcz soboru ks. protoprezbiter Serafin Żeleźniakowicz. Przez kilka ostatnich lat życia, na skutek poważnej kontuzji, bardzo niedomagał. Złamanie stawu biodrowego częściowo go unieruchomiło. Biorąc pod uwagę podeszłe lata i fizyczny niedowład kapłana biskup Jakub wyznaczył mu pomocnika. Z dniem 22 stycznia 2001 roku (dekret nr 10/O/P/2001) funkcję "pełniącego obowiązki proboszcza" parafii otrzymał ks. mitrat Anatol Ławreszuk. Sprawami administracyjnymi białostockiej katedry duszpasterz kierował do połowy 2007 roku. Dekretem nr 92/O/P/2007 ordynariusz diecezji z datą 8 czerwca na stanowisko proboszcza parafii mianował ks. prot. Jana Fiedorczuka. Sobór Biskupów PAKP z okazji świąt wielkanocnych 2009 roku nagrodził ks. Jana mitrą. Jedną z pierwszych inicjatyw nowego administratora było utworzenie niniejszej strony internetowej - ruszyła 2 listopada 2008 roku. Materiał historyczny i teologiczny do serwisu opracował ks. Adam Sawicki.

      Niniejszy przegląd historii cerkwi św. Mikołaja w Białymstoku kończyć będą słowa o remontach. W 2002 roku parafia przystąpiła do prac związanych z rekonstrukcją ogrodzenia wokół parceli soboru. Pierwszy etap renowacji polegał na wycięciu starych drzew, które swymi korzeniami naruszyły konstrukcję parkanu. Modernizacja muru oporowego (niweluje uskok terenu między poziomem ulicy a placem przy katedrze - różnica wysokości 2,5 m) od strony ul. Lipowej była najtrudniejszym elementem restauracji. Realizacja tego projektu wymagała czasowego zajęcia pasa drogowego. Roboty murarskie zwieńczyła wymiana metalowych przęseł i odtworzenie zieleni. 5 grudnia 2003 roku komisja odbioru przyjęła od wykonawcy nowe ogrodzenie - inwestycja spełniała założenia architekta (autorem projektu była mgr inż. Lidia Tryburska).
      Decyzją z dnia 28 stycznia 1957 roku cerkiew św. Mikołaja została wpisana do rejestru zabytków dawnego województwa białostockiego (pozycja nr A-90). Z uwagi na zły stan techniczny elementów elewacji parafia zwróciła się do Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o wydanie pozwolenia na przeprowadzenie remontu. 16 marca 2006 roku władze zatwierdziły wykonanie następujących prac: zbicie uszkodzonych tynków oraz położenie nowej zaprawy, odgrzybienie fundamentów i izolację pionową cokołów, szpachlowanie i silikonowe malowanie ścian zewnętrznych, a także wymianę blacharskich obróbek. Wykorzystując roboty budowlane prowadzone przy rewaloryzacji elewacji, odnowiono drewnianą konstrukcję podwieszenia dzwonów, renowacji poddano okienną stolarkę i kraty oraz sporządzono przyłącze deszczowe (celem odwodnienia fundamentów). 17 grudnia 2007 roku remont zakończono.
      Rok 2008 to kolejna modernizacja w cerkwi przy ul. Lipowej. Prace naprawcze skupiły się na wnętrzu świątyni - wymiana instalacji elektrycznej. Położono aż 17 km kabla. Zamontowano nowe liczniki pomiarowe, szafy i złącza. Poprzedni system oświetlenia (założony przy okazji remontu z lat 70. XX w.) był przestarzały i nie gwarantował bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Jesienią tegoż roku w części ołtarzowej soboru konserwatorzy przystąpili do renowacji polichromii. Fresk Zmartwychwstałego Chrystusa pędzla Michała Awiłowa oraz kompozycje Józefa Łotowskiego oczyszczono z sadzy i kurzu. Pracami nad rewitalizacją ikonografii kierował mgr Krzysztof Stawecki. Lata 2010-2012 to dalsza restauracja ściennego malarstwa wewnątrz głównego korpusu świątyni. W tym czasie konserwacji poddano freski w prezbiterium oraz w nawie głównej i zachodnim przedsionku. Jesień 2010 roku to także renowacja 6-ciu zabytkowych ikon (wykonanych techniką tempery). Wizerunki Chrystusa siedzącego na tronie, Matki Bożej, św. Mikołaja Cudotwórcy, Archaniołów Michała i Gabriela oraz scena Przemienienia Pańskiego od 1845 roku tworzą pierwszy rząd ikonostasu białostockiej katedry. Na początku XIX wieku na zlecenie Litewskiego Konsystorza napisał je Adrian Małachow. Prace konserwatorskie skupiły się na uzupełnieniu ubytków i przebarwień.

¹ A. Mironowicz, Parafie prawosławne w Białymstoku, w: Sobór św. Mikołaja w Białymstoku. W 150 rocznicę konsekracji, Bractwo cerkiewne św. Mikołaja, Białystok, 1996, s. 4-5

² A. Mironowicz, Parafie prawosławne w Białymstoku, w: Katalog świątyń i duchowieństwa Prawosławnej Diecezji Białostocko-Gdańskiej, Prawosławna Diecezja Białostocko-Gdańska, Białystok, 1998, s. 22-23

³ A. Mironowicz, Parafie., w: Sobór św. Mikołaja., dz. cyt., s. 7

⁴ K. A. Jabłoński, Koncepcje architektoniczne świątyń wschodnich w Białymstoku w pierwszej połowie XIX wieku, "Biuletyn Historii Pogranicza", 2004, nr 5

⁵ S. Borowik, O budowie soboru św. Mikołaja w Białymstoku, maszynopis, Białystok, 2008, s. 3

⁶ S. Borowik, Jak w Białymstoku budowano sobór św. Mikołaja, "Przegląd Prawosławny", 2009, nr 4 (286), s. 26

⁷ Po raz pierwszy w polskich dziejach papież w cerkwi, "Tygodnik Podlaski", Warszawa, 1991, nr 5/91 (71), s. 8-9

⁸ J. Charkiewicz, Druga Pascha, "Przegląd Prawosławny", Białystok, 1992, nr 10 (88), s. 2

Wykaz proboszczów:
1846 - 1883 ks. prot. Jan Sitkiewicz
1883 - 1910 ks. prot. Paweł Zieliński
1910 - 1952 ks. prot. Józef Guszkiewicz
1952 - 1970 ks. prot. Wiaczesław Rafalski
1970 - 2004 ks. protoprezbiter Serafin Żeleźniakowicz
2001 - 2007 p.o. proboszcza ks. mitrat Anatol Ławreszuk
2007 - do chwili obecnej ks. mitrat Jan Fiedorczuk

* 19 grudzień (6 grudzień wg starego stylu) - św. Mikołaja Cudotwórcy, arcybiskupa Myr w Licji.

* 22 maj (9 maj wg kalendarza juliańskiego) - przeniesienie relikwii św. Mikołaja z Myr Licyjskich do Bari.

* 15 stycznia (2 stycznia wg starego stylu) - św. Serafima z Sarowa - rocznica śmierci w 1833 roku oraz powtórne odnalezienie relikwii w 1991 roku.

* 1 sierpnia (19 lipca wg kalendarza juliańskiego) - św. Serafima Sarowskiego - rocznica kanonizacji w 1903 roku.

* 22 wrzesień (9 wrzesień wg starego stylu) - przeniesienie relikwii św. męcz. Gabriela z Grodna do Białegostoku.

* Białostockiej ikony Matki Bożej - data ruchoma - drugi czwartek po Pięćdziesiątnicy (dziewiąty czwartek po Wielkanocy) - 18 czerwiec 2009 roku.

* więcej patrz   Nabożeństwa

Sobór św. Mikołaja w starej fotografii

Freski Michała Awiłowa

Freski Józefa Łotowskiego (przed i po renowacji)

Cerkiew św. Mikołaja - stan obecny

Iluminacja soboru